Konu: Sosyoloji 4. Sınıf 7. Yarıyıl Türk Dili I Ders Notları C.tesi Ocak 11, 2020 7:37 am
DİLBİLGİSİ NOTLARINI İÇERMEMEKTEDİR!
*Bir dilin lehçe ağız vb. sözlü ve yazılı farklı biçimleri ile karma dillerin sözsel olmayan dillerin tamamını veya herhangi birini ifade etmek için kullanılan terim Değişkedir. *Konuşurlar eş zamanlı olarak bir dilden diğer dile ve bir dil değişkesine geçebilir. Buna Kod Değiştirme denir. *A dilinin B diline ait sözcük, anlam vb. dil öğelerini kendi sistemine dahil etmesine Kopyalama denir. *Bir dilde anlamı olan en küçük birime Gösterge denir. *Yeryüzündeki bütün dillerin tek ana dilden geliştiğini ileri süren kuram Tekköken Kuramı. *Bir dil topluluğunda söyleyiş, yazım ve söz varlığı vb. belirli alanlarda ortak resmi kabulün sağlanmasına Ölçünleştirme denir. *Dil bilgisini bir araç olarak gören yaklaşım Betimleyici dil bilgisi. *Kişinin konuştuğu dil ile o kişinin dünyayı nasıl algıladığı arasında sistemli bir ilişki vardır. Safir-Whorf Varsayımı. *Kireç taşı üzerine bir tür resim yazısı esasına dayalı çivi yazısının ilk örneği Kiş Tableti. * Yeryüzündeki bütün dillerin farklı dillerden geldiğini öne süren Çokköken Kuramı. *Dilin doğuşunu insanın güneş karşısındaki duygularını dile getirdiği a/ağ seslerini bağlayan Güneş Dil Kuramı. *Çocuğun dil ediniminin belirli sürecinde iki sözcükten oluşan cümlelerle konuşmasına Telegrafik Konuşma. *İnsan dillerinin hayvan seslerinin taklidi esasına dayandığını ileri süren dil kuramı Yansıma Kuramı. *Devlet yönetimi, eğitim, ekonomi vb. bütün alanlarda kullanılan ortak söyleyiş sistemi Ölçünlü Dil. *Dilin kullanılmasını savunan ve dil bilgisinin bir AMAÇ olduğunu savunan yaklaşım Kuralcı Dil Bilgisi. *Heredotun naklettiği bir efsaneye göre dünyanın en eski dili Frigce’dir. *Dilin doğuşunu insanın duygularını ifade etmesiyle ilişkilendiren dil kuramı Ünlem Kuramı. *Dilin kökenini insanların çalışırken yaptıkları işbirliği aracılığıyla açıklayan dil kuramı Etkileşim Kuramı. *Bir dile kaynaklık eden dil olarak tanımlanan, o yerin en eski dil şekline ana dil denir. *Bütün türk dillerinin anası olarak kabul edilen İlk Türkçe. –Modern Çuvaşça Dışında! *İlk Türkçe döneminde aileden ilk ayrılan Türkçe Ana Bulgarca (Eski Çuvaş Türkçesi) *Bir dilin tarihi siyasi sosyal ve kültürel nedenlerle diğerlerinden ayrılan kollarından her birine Diyalekt denir. *Yoğun dil temaslarının bulunduğu bölgelerde u.arası antlaşma aracı olarak kullanılan Lingua Franca dilidir. *Bölgelerüstü ölçünlü dil gelişiminin aşamaları : Seçim – Kodlama – Yerleştirme – Seçkinleştirme. *Bireyin aile ve yakın çevresi tarafından biçimlendirilen diline ANA DİLİ denir. *Genellikle örgün eğitim ve iletişim araçlarıyla öğrenilen dile Ölçünlü Dil denir. *Edebi dil olarak da nitelenen dile Edebi Dil denir. *Ortak bir ata an dilden gelişen farklı dile Diyelekt(lehçe) denir. *Arnavutça ve Yunanca akrabalık ilişkileri bakımından İzole Dillerdir. (Sümerce,Gilyak,Baskça,) *İslam dünyası için kutsal dil Klasik Arapça. *Bir ülkenin tamamında veya bir bölgesinde yönetim dili olarak kullanılan yasal statüsü bulunan Resmi Dildir. *Genellikle bir bölgede tarihin eski dönemlerinden kalma dili kullanan tür Yerli Azınlık Dili. *Resmi dilden farklı olarak u.arası kuruluşların birbirleri arasında kullandığı dil Çalışma Dili. *BM’nin resmi dilleri arasında Portekizce yoktur. Resmi dilleri : Arapça Fransızca Çince İspanyolca. *BM’nin 23 adet çalışma ve resmi dili bulunur. *Romanların kullandığı Çingene dili ve yidişçe Bölgesel olmayan Dillere örnektir. *1942 de ispanyadan kovularak Osmanlıya sığınan Yahudilerin 520 yıldır konuştuğu dil Ladino. *İlk yapay dillerden olan Esperanto(Umut Dili) 1887 de Ludwig Lazarus Zamenhof tarafından oluşturulmuştur. *Aronoff ve Rees-Miller’in çalışmalarının temel aldığı dil araştırması Dünya dillerinin köken yada genetik bakımdan sınıflardırılması. *Kuzey Afrikada ve Güneybatı Asyanın bir çok bölgesinde en baskın dil ailesi Afroasya (Hami-Sami) dilleridir. *Hami Sami dil ailesinin kolları : Çad,Berber,Omo,Kuşi dilleri. *Sami dillerinden bugün konuşuru bulunmayan İbraniceye yakın, Filistin, İsrail ve Lübnan kıyılarında konuşulmuş dil Fenike Dili. *Büyük iskenderin ıranı fethine kadar persler başta olmak üzere ortak dil olarak kullanılan Arami Dilidir. *Türkçe köken ya da genetik bakımından Altay dillerine girmektedir. Altay dilinin en kalabalık dili de türkçedir. *Dillerin sınıflandırılmasında kullanılan en temel yöntem Yapı bakımından sınıflandırma. *Rusya federasyonunda ****** gölünün doğusunda ve güneyinde kullanılan dil Buryatça. *Rusya federasyonunda kalmukyada kullanılan dil Kalmukça. *Moğol dillerinin en çok konuşanı olan dili Moğolca. *Orta ve doğu sibiryada, çin ve moğolistanın kuzeydoğusundaki bölgelere dağılmış olan dil Tunguz Dilleri. *Altay dillerinin en tanınan ve çinde Qing hanedanını kuranların dili Mançuca. *Yapı bakımından yüksek düzeyde sondan eklemelilik özelliği gösteren dil ailesi Altay dilleri. *Pasifik okyanusundan madagaskara uzanan dil ailesi Avustronezya (Malay Polanezya) denir. *Dünyanın coğrafi bakımdan en yaygın, konuşur sayısı bakımından en çok konuşulan dili Hint-Avrupa Dilleri. *2. Dünya savaşı öncesinde avrupada konuşulan slav arami İbrani dillerinin karışı olan yidişçe Germen Dil ailesi. *Avrupanın ana dili olarak konuşulan en büyük dili Almanca. *Kelt Dilleri : Galler,İrlanda,Gaelik,Breton. *Latin Dilleri : Fransızca,İtalyanca,İspanyolca,Romence. *Doğu Slav Dilleri : Lehçe,Polce,Slovakça,Çekce. *Batı Slav Dilleri : Rusça,Beyaz Rusça,Ukraince,Bulgarca. *Güney Slav Dilleri : Boşnakça,Hırvatça,Karadağca,Makedonca. *Hint Avrupa dillerinin avrupadaki yalnız dilleri (izole) Arnavutça – Yunanca. *Kafkaslardan doğu türkistana, bangladeş’e değin asyanın güneyinde ve g. Batısında yer alan diller Hint-İran D. *Hint Dilleri : Nepalce,Sinbala,Bengali,Keşmiri. *Hindistan uygarlığının klasik dili Sanskrit. *Pali, Budist öğretisinin dilidir. *İran dilleri, Ethnologue’un raporuna göre 87 adet yazılı ve sözlü dilden oluşan geniş bir ailedir. *İran dilleri içinde en önemli olan ve iranın resmi dili Farsçadır. *SIL(Dil bilim Yaz Okulu) adlı bir kuruluşun dünyanın 6,909 bilinen dilini kataloglayan çalışma Ethnologue. *Konuşur sayısı bakımından küçük dillerden oluşan, kanin yarım adasından taymir y.adasına kadar Semoyed Dilleri. *Kafkas dilleri 3 dile ailesinden oluşmaktadır. Abhaz-Adıge dilleri kuzeybatı Kafkas dillerinden biridir. *Türkçe yapı bakımından Bitişken (eklemeli) diller grubuna girmektedir. *Fince bitişken dillerden biridir. Sözcük kök veya gövdelerinin sonuna çatı zaman kip kişi ekleri gelerek oluşur. *Çekim olmayan diller Yalınlayan diller. Bu dillere örnek olarak Çince verilebilir. *Sözcük değiştiğinde biçimin anlamın veya dilbilgisel işlevinde değiştiği dil Bükünlü (çekimli) diller.(Arapça) *Bengalce-Farsça-Nitçe-Japonca-Latince-Türkçe dünya dillerinin söz dizimine göre ÖNY(özne nesne yüklem) *Johanson ve Csato coğrafi,genetik ve tipolojik ölçütleri esas alarak yaptıkları sınıflamada türk dillerini6ya ayırmıştır *Güneybatı Oğuz Türkçesi : Gagavuzca,Türkiye Türkçesi, Azerice, Türkmenice. *Kıpçak Türkçesi Batı Grubu : Kumukça,Karaçay Balkarca, Kırım Tatarcısı, Karayca. *Güneydoğu Uygur Türkçesi grubu : Özbekçe,Modern Uygurca, Sarı Uygurca, Salırca/Salarca. *Kuzeydoğu Sibirya Türkçesi : Sahaca(Yakutça), Dolganca, Hakasça, Tofaca. *Divanı lügatit Türk de Agurca olarak anılan dilin devamı olarak düşünülen dil Halaçca. *1299-1922 arasında sadeleşme adı altında oluşan yeni dil Türkiye Türkçesi. *Türkiye Türkçesi türk lehçelerinin Güneybatı Oğuz Türkçesi içinde yer alır. *Arapça,Fransızca,İngilizce,İspanyolca,Malayca,Mandarin,Portekizca ve Rusça : ÖYN – (Özne Yüklem Nesne) *”Ortak bilinç, bir toplumda ortak olanların temsilidir” Emilie Durkheim. *Fenelon tarafından yazılan Temelak adlı kitap dilimize Yusuf Kamil Paşa tarafından çevrilmiştir. *Yenilik : bireylerin o kültürde var olan, alışılmış davranışları dışında öğrenme yoluyla yeni davranışlar elde etmesi. *Bir süre eski ve yeni kültür öğeleri bir arada yaşar, yarışır. Buna Seçici ayıklama denir. *Eski Uygur Türkleri tarafından türk runik yazısı ile kitap şeklinde yazılan Irk Bitig adlı kitap fal kitabıdır. *Toplumun altı ve üstündekilerle iktisadi ve haberleşme bağımlılığı varsa toplumsal seferberlik oluşur. Şerif Mardin *Tanzimat dönemi gazeteleri : Ceride-i Havadis , Tercüman-ı ahval, Muhbir, Tasvir-i Efkar. *Dil aynı zamanda bireylerin zihinsel aktivitelerini yönlendiren bir program ve rehberdir. Lee Whorf. *Bir toplumda bir kavramın dolaylı yoldan söylenmesine Örtmece denir. *Toplum, dil kullanımını 2 yönde kontrol eder : Norm – Motivasyon. *Konuşma ortamına ve iletişime katılanların durumuna göre tercih edilen konuşma biçimlerine Durumsal dil türü. *Belirli sosyal gruplar tarafından kullanılan konuşma biçimlerine Sosyolekt (Sosyal Diyalekt) denir. *Konuşanın tarzı konuştuğu kişiye yansır. Bu duruma Konuşma Bağdaşması denir. *Toplumsal öğelerin dil kullanımı üzerinde izlenebilen. Etkilerini inceleyen bilim dalı Toplumdilbilim. *Konuşurun dinleyiciyle arasındaki toplumsal mesafeyi koruduğu, daha resmi stratejilerden oluşan duruma Negatif Nezaket denir. *Sosyal mesafenin azaldığı, yerini samimiyet ve dayanışmanın aldığı daha az resmi durum Pozitif Nezaket. *Konuşurun dinleyiciyi baskı altına almadan istediğini sezdirerek anlatmasına Örtük Nezaket. *”Kültür, bir insanın yaşamında miras edindiği, babadan oğula geçen maddi manevi unsurlardır”Edward Sapir. *Farklı kültürlerin karşılaşması sonucu birinin veya ikisinin etkilenmesi durumu K.arası etkileşim. *Türklerin 10. Yydan itibaren islamla beraber gerçekleşen kültürel değişimine Dini temelli kültürel değişme denir. *19. Yyda batı dillerinden dilimize çevrilen ilk ürünler Fenelon-Sefiller-Emile-Monte Cristo. *Doğrudan dille ilgili olmayan, ancak dili etkileyen siyasal kültürel vb. değişmelere Dil Dışı Gelişme denir. *Türkçenin ilk yazılı belgesi Çoyr Yazıtı. *Dilin bünyesinden kaynaklanan değişme ve gelişme Dil içi Gelişme. *Türkçenin MS 5-10. Yyları arası dönem Eski Türkçe Dönemidir. *Uygurların güneye göç etmelerini anlatan destan Göç Destanı. *Türk ve Altay kültüründe kutsal mezar anlamına gelen sözcük Kurgan. *Türk edebiyatının bilinen ve Uygurlardan kalan ilk aşk şiiri Aprınçur Tigin e aittir. *Türkçe 12. Yydan sınra 3 ayrı yazı dili halinde gelişmiştir. *Ünlü bilgin Zemahşeri tarafından yazılan harezm döneminde ortaya koyulan eser Mukaddimetü-l Edeb. *Atabetü-l Hakayık Edip Ahmet Yüknekiye aittir. *Divanı Hikmetin yazarı Süleyman Çelebi. *Divan-ı Lügatit Türk Kaşgarlı Mahmut. *Kutadgu Bilig Yusuf Has Hacip. *Kıpçak Türkçesinin asıl eserleri kölemenler (Memluklar) zamanında Mısırda yazılmıştır. *Müşterek Türkistan Türkçesi Olarak da anılan esas dil malzemesi bakımından Uygur,karahanlı çizgisinin devamı olan Türkçe Doğu(Çağatay) Türkçesidir. Arapça va Farsça öğeler bakımından Osmanlı Türkçesini andırır. *Çağatay Türkçesinin günümüzdeki devamı Özbek Türkçesidir. Çağatay edebiyatı 3 döneme ayrılarak incelenir. *Belgelerle izlenebilen yaklaşık 1350 yıllık süre boyunca Türkçe 13 değişik alfabe yazılmıştır. *Türkler şu anda dillerini farklı coğrafyalarda 3 değişik alfabe ile yazmaktadırlar. *Türkçenin metinlerle izleyebildiğimiz ilk düzenli kuralları yerleşmiş yazılmış alfabesi Köktürk Alfabesi. *Köktürk alfabesin ilk okumayı bayaran V. Thomsen, Köktürk Alfabesini türk alfabesi olarak adlandırmıştır. *Uygur kağanı bögü mani dinini halkına kabul ettirince Türkler Mani Alfabesi kullanmaya başladı. *Türkçenin yazımında yetersiz, sağdan sola yazılan Soğut Alfabesi. Türkler ticari amaçla kullanmıştır. *Doğu Türkistanda turfan diyarında bulunan genellikle dini içerikli alfabe Mani Alfabesi. *Budist Uygurlar tarafından kullanılan Hindistan kökenli yazı sistemi Brahmi Alfabesi. *Hazar Türkleri tarafından kullanılan alfabe İbrani Alfabesi. *Ortodoks Hristiyan Türkler tarafından kullanılan Grek alfabesi. *1926da yapılan bakü Türkoloji kongresinde alınan karar Bütün Türklerin Latin Alfabesini Kullanması. *Latin Alfabesine resmen geçiş tarihi 1 Kasım 1928. *1911de Ömer Seyfettin ve Ali Canip in başlattığı hareketin adı : Yeni Lisan. *Kumusi Türki isimli sözlük Şemsettin Sami tarafından hazırlanmıştır. *Selanikte bir grup aydın tarafından çıkarılan derginin adı Genç Kalemler. *1917de Z. Gökalp ve arkadaşlarının çıkardığı dergi Yeni Mecmua. *Kırımda Gaspıralı İsmail Bey’in dilde fikirde işte birlik sloganıyla yayınladığı gazete Tercümandır. *Türkiyat Enstitüsü 1924 te kurulmuştur. *İlk tarih kongresi 1932 de yapıldı. *ilk tarihi tetkik cemiyeti (Türk tarih kurumu) 1931 de kuruldu. *1868 yıllarında Latin alfabesine geçiş ilk kez dillendirilmiştir.
ÜNİTE SONU (ARA SINAV İÇİN BURAYA KADAR ÇALIŞMANIZ YETERLİ. FİNAL İÇİN TAMAMI!)
*Yazı dilinde unutulduğu için kullanılmayan ve ağızların söz varlığında bulunan sözcüklerin yazı diline kazandırılmasına derleme denir. *Ses ve biçim bakımından yabancı sözcükleri model alarak yerli biçimbirimlerle sözcük üretilmesine Örnekseme. *Daha küçük birimlere ayrılamayan ses ve yapı yönünden anlamlı en küçük öğe Biçimbirim. *Tarihi dönemlerdeki kimi biçimbirimlerin dil bilgisel işlevlerini yitirerek bugüne ulaşması Fosilleşme. *Biri bağımsız en az iki biçimbirimden oluşan yani bir veya daha fazla ek alan kök biçimlere Gövde denir. *Sözcüğün yapım eki veya çekim eki almasına Eklenme denir. *Başlangıçta kişi veya marka adının zamanla o ürünün tür adına dönüşmesi Genelleşme. *Bir nesnenin veya düşüncenin zihindeki somut ve genel tasarımı Kavramdır. *Şiirde dizelerin sonunda tekrarlanan ahengi veren heceler, benzeşen sesler Uyak şeklinde adlandırılır. *Dilin söz varlığını oluşturan öğeler : deyimler-atasözleri-ikilemeler-ilişki sözleri. Sözlükler yoktur! *Türkçe son zamanlardaki özenti gibi nedenlerle Arapça ve İngilizce karşısında gerilemiştir. *Her dilde zaman içinde birtakım ses ve biçim değişimleri oluşur. Bu değişimlerin anlamayı zorlaştıracak seviyeye gelmesi Lehçe olarak adlandırılır. *Osmanlıda deyim kavramını karşılayan sözler : Darbımesel-Tabir-Istılah-Temsil. *Türk dünyasında atasözü kavramına verilen isimler : Nakıl-Eskiler Sözü-Makal-Atalar Sözü. *Bir dilin kendi ağız ve lehçelerinden yaptığı alıntılara İç alıntı denir. *Bir dilin kollarından birinin ülke veya bölge içerisinde küçük ses farklarıyla ayrılan kollarına ağız denir. *Halk ağızlarından söz derleme dergisi Türk dil kurumu tarafından yayınlanmıştır. *Bir şeyi anlatmak için ona benzetilen başka bir şeyin adını eğreti olarak kullanılması söz sanatı İstiare. *Türkçede kalıp sözler,söz eylem,konuşma akti,söz edimi gibi terimlerle de ifade edilebilen kavram İlişki Sözleri *Gözün aydın, yolun açık olsun gibi sözler ilişki sözleridir. *Türkçe yapı bakımından Bitişken(eklemeli) diller grubunda yer alır. *Bir dilin zenginliğinin en başta gelen ölçüsü çeşitli duygu düşünce ve kavramları anlatabilme gücü. *Orhun yazıtları; 2. Göktürk Kağanlığı döneminde dikilmiştir,dil son derece gelişmiş ve işlektir,8.yy ilk yarısında dikilmiştir, Türk yazı dili Orhun yazıtları ile başlamıştır. *Afşar Türkçesi İran ve Afganistanda konuşulmaktadır. *Karayim Türkçesi Litvanya-Polonya ve Rusya Federasyonunda konuşulmaktadır. *Genellikle İstanbul ağzına göre biçimlenmiş olan ortak Türkçe, standart Türkçedir. Ölçünlü Türkçe. *Şor Türkçesi Rusya Federasyonu (Kemerovo Bölgesi) nda konuşulmaktadır. *Türkçeden en fazla sözcüğün geçtiği dil Sırpça. *Sarı Uygur Türkçesi Çinde konuşulmaktadır. *Karaçay Türkçesinin konuşulduğu ülkeler : Rusya (Karaçay Çerkez cumhuriyeti), Türkiye,Ukrayna *Afganistanda Yakutça konuşulmaz. İran da karayim Türkçesi konuşulmaz. *Türkçe 87 ülkede en az bir orta öğretim kurumunda okutulmaktadır. Özel kurslarda 46 ülkede. 28 Enstitü bulunur *İptidaname adlı eser Sultan Veled tarafından yazılmıştır. *Garibname adlı eser Aşık Paşa tarafından yazılmıştır. *Kelile ve Dimne adlı eser Kul Mesud tarafından yazılmıştır. *Arapça dan dilimize 6512 alıntı sözcük geçmiştir. Fransızcadan 5500. *Çinde Teleüt Türkçesi kullanılmaz. *9 Ülkede Türkçe eğitim veren üniversite vardır. *Türk dilinin kaynaklarıyla bilinçli biçimde terim üretme yoluna giden ilk toplum Uygurlar. *******’ün yazdığı geometri kitabında kullanılan Müelles sözcüğünün günümüz Türkçesindeki karşılığı Üçgen. *Yeryüzünde 6912 dil vardır. *Türkçenin okullarda zorunlu ders haline gelmesi II. Meşrutiyet Döneminde olmuştur. *ABD’nin daha çok güney bölgelerinde görülen Spanglich dili İngilizve-İspanyolca sözcüklerden oluşur. *İnsiyatif Yanlış! Doğrusu İnisiyatif. Oysaki bitişik yazılır.
Sosyoloji 4. Sınıf 7. Yarıyıl Türk Dili I Ders Notları